Początki kolekcji ikon w zielonogórskim Muzeum sięgają roku 1973. Zbiór jest efektem wieloletniej współpracy instytucji z Urzędem Celnym, placówkami Straży Granicznej, Policją oraz Urzędem Skarbowym. Tworzą go dzieła powstałe od XVIII do początku XX wieku. Dominuje ikona rosyjska, której wielowiekowa tradycja obejmuje oprócz motywów bizantyjskich także wizerunki rosyjskich świętych oraz postacie historyczne. Do najpopularniejszych w malarstwie ikonowym należy motyw Chrystusa Pantokratora. W zbiorze przeważa najczęściej spotykany wizerunek Wszechwładcy w ujęciu popiersiowym z błogosławiącym gestem prawej dłoni i księgą w lewej. Największym obiektem w zbiorach zielonogórskiego Muzeum jest malowana na płótnie płaszczenica z początku XX wieku ze sceną Chrystusa w grobie, wystawiana w obrzędach Wielkiego Piątku i Wielkiej Soboty.
Wyjątkowym kultem i szacunkiem na Rusi otaczano Matkę Boską. W sztuce bizantyjskiej ukształtowało się wiele typów i wariantów ikonograficznych wizerunków maryjnych z trzema najważniejszymi: Umilenie, Hodegetria i Orantka. Do najpopularniejszych należą m.in. wyobrażenia Matki Boskiej Smoleńskiej, Kazańskiej czy Fiodorowskiej. Popularne zwłaszcza w XVIII i XIX wieku były przedstawienia Matki Boskiej Pocieszycielki Strapionych, roztaczającej płaszcz opieki nad chorymi i cierpiącymi.
Ulubionym świętym Kościoła wschodniego jest św. Mikołaj zwany Cudotwórcą. Najstarszy i najczęściej spotykany jest Mikołaj Lipowy, ujęty w popiersiu, w lewej ręce trzymający Ewangelię, zaś prawą błogosławiący. Kolejne przedstawienie Mikołaja wiąże się z miastem Możajsk. Stojący święty w prawej wyciągniętej dłoni trzyma odsłonięty miecz, w lewej zaś model miasta. W zbiorach Działu Sztuki Dawnej znajdują się dwa tego typu przedstawienia, jedno malowane na desce, natomiast drugie to niewielki mosiężny tryptyk podróżny.
Odmienną grupę tworzą ikony poświęcone najważniejszym wydarzeniom prawosławnego kalendarza, tzw. świąteczne. Należy do nich między innymi cykl dzieł Wszystkie Święta, ukazujący – wokół centralnie zakomponowanego Zmartwychwstania i wstąpienia do otchłani – wyobrażenia kolejnych świąt, a także ikony poświęcone poszczególnym wydarzeniom, jak np. Narodziny Marii.
Dla niepiśmiennych rolę malowanych ksiąg liturgicznych pełniły ikony z rzędami świętych i świąt na każdy miesiąc roku, zwane minejami.
Na odrębny zespół zabytków sztuki prawosławnej składają się dzieła powstałe w warsztatach prawowiernych staroobrzędowców i ich naśladowców. Odlewano je najczęściej w mosiądzu, niektóre zdobią barwne emalie, nadając im indywidualny charakter. Są wśród nich krzyże raspatijne, dwu-, trzy- lub czterokwaterowe plakietki wotywne. Do najokazalszych zabytków z tej grupy należy tzw. Koimesis ukazujący w geometryczno-roślinnej bordiurze Zaśnięcie Matki Bożej.
Zbiór ikon zielonogórskiego Muzeum przybliża bogate dzieje tej sztuki, wprowadzając w pełen ekspresji i oryginalności świat kultury bizantyjskiej.
Na zdjęciach:
